Gdzie się podziali starożytni Egipcjanie?

W tym blogu przeanalizujemy po krótce historię Egiptu od końcówki panowania tam niezależnych od innych nacji faraonów, aż do czasów współczesnych. Pragnę również poinformować, że nie jestem egiptologiem, ani historykiem, a informacje tu zawarte oparte są na tym, czego zdążyłem się dowiedzieć na ten temat z niezweryfikowanych źródeł w ciągu 3 dni.

Cywilizacja starożytnego Egiptu przez kilka tysiącleci stanowiła raz to kilka niezależnych od siebie państw, a raz było to jedno, zjednoczone państwo. Wszyscy wiemy, jak wyglądała wtedy egipska kultura - piramidy, faraonowie, bogowie z głowami zwierząt, hieroglify, itd.

Rozważany przez nas okres rozpoczniemy od lat 60. VII wieku p.n.e. (A może lat 30? W każdym razie chodzi o lata 669-660 p.n.e.) i powstania XXVI dynastii. W Egipcie panował wówczas faraon Psametych I, za którego czasów w kraju na szeroką skalę osiedlali się cudzoziemcy. Dynastia ta jednak panowała około 140 lat, ponieważ po tym czasie Egipt został podbity przez nowopowstałe perskie imperium Achemenidów.

Pomimo tego, że ci szanowali Egipcjan, a król¹ Persji był uznawany za prawowitego faraona, ich panowanie nie było darzone akceptacją. Stąd też po śmierci Dariusza I Egipcjanie wzniecili trwające kilka lat powstanie, zakończone jednak klęską.

44 lata później, w roku 404 p.n.e., Egipcjanie spróbowali po raz kolejny odzyskać niezależność, tym razem jednak im się udało. Po tym wydarzeniu Egipt nawiązał sojusz z częścią greckich państewek skierowany przeciwko Achemenidom. Kilkukrotnie udało im się odeprzeć perskie najazdy. Ostatecznie Persja jednak podbiła Egipt, kończąc tym samym na dobre epokę Egipcjan z niezależnym państwem wierzących w boga Ra.

Persowie panowali w Egipcie przez 11 lat, zanim oni sami zostali podbici przez Aleksandra Macedońskiego. Po rozpadzie jego imperium, w miejscu Egiptu powstało Królestwo Ptolemeuszów, którego królem był z początku Ptolemeusz I. Życie Egipcjan w tym państwie różniło się od Egiptu sprzed panowania Persów jedynie tym, że wysokie stanowiska polityczne były dla nich niedostępne. To trochę tak, jakby w polskim parlamencie i rządzie zasiadali wyłącznie Niemcy, struktura narodowościowa byłaby taka sama, jaka jest, a Polacy i tak by nie mogli rządzić w swoim kraju.

Z uwagi na rozległość imperium, Egipt nie stanowił jakiejś jego ważnej części. Przez 300 lat był on raczej izolowany od reszty kraju, a życie codzienne nie różniło się niczym szczególnym od okresu ptolemejskiego, poza tym, że Grecy i Egipcjanie nie mogli się hajtać ze sobą, a z tych drugich Rzymianie próbowali uczynić tanią siłę roboczą pracującą na roli. Nawet językiem urzędowym prowincji był grecki zamiast egipskiego, którego nie można było używać w sytuacjach oficjalnych. W wyniku tego, pismo demotyczne, które było zmodyfikowaną wersją hieroglifów, zaczęto zastępować greckimi literami, co doprowadziło do powstania alfabetu koptyjskiego. W późniejszych okresach historii Egiptu wyparł on całkowicie poprzedni system pisania, a sam język egipski wyewoluował w język koptyjski.

W III wieku n.e. pojawił się kryzys, którego następstwem był wzrost popularności obecnego w Egipcie już od 200 lat chrześcijaństwa. Miała na to wpływ niechęć mieszkańców doliny Nilu do Rzymian, a tych z kolei do chrześcijan, więc wedle powiedzenia "wróg mojego wroga jest moim przyjacielem", znacznie osłabła staroegipska religia. Tym bardziej, że nie przekazywała ona wartości potrzebnych akurat w tamtych czasach, a z kolei chrześcijaństwo już tak. Głównie chodzi o wartość Boga bezpośrednio dla człowieka, gdzie dotychczas istniał pośrednik między bóstwem, a człowiekiem - faraon. Dodatkowo, bycie chrześcijaninem było tańsze ze względu na obrzędy.

W latach 90. III wieku w Egipcie wybuchło powstanie stłumione przez Rzymian, przez co zaostrzono politykę wobec ziem egipskich. Stracił on wewnętrzną niezależność i stał się zwykłą prowincją, jak każda inna, a łacina stała się językiem urzędowym.

W 397 r. nastąpił oficjalny podział imperium na Cesarstwo Zachodniorzymskie oraz Wschodniorzymskie (Bizancjum). Egipt wszedł w skład tego drugiego, co siłą rzeczy doprowadziło do tego, że Egipcjanie wyznawali prawosławie. Patriarcha urzędujący w Aleksandrii odrzucił jednak postanowienia soboru chalcedońskiego z 451 roku, według którego Jezus był Teoantropem², przez co egipskie chrześcijaństwo zaczęło stawać się osobnym od prawosławia wyznaniem, nazwanego później koptyjskim. Kościół koptyjski istnieje do dziś, wiernych mu jest aż 9% mieszkańców współczesnego Egiptu. Natomiast ostatni wierni bogom starożytnego Egiptu, mieszkający w Nubii, zostali nawróceni w połowie VI wieku. Nie byli oni jednak Egipcjanami, ani częścią Bizancjum, szczerze to nawet nie chce mi się szukać, na co przeszli.

Bizancjum toczyło kilka wojen z Persją, które negatywnie wpłynęły na sytuację Egiptu. Kraj był w latach 619-629 okupowany przez najeźdźców, a po ich wycofaniu władza była pozbawiona organizacji. Doprowadziło to do sporów pomiędzy prawosławnym, a koptyjskim patriarchą Egiptu. W związku z tym, inwazję zainicjowali Arabowie, którzy ostatecznie odebrali Bizantyjczykom Egipt. Sprawdzają się w tym przypadku słowa mojej wykładowczyni ze studiów - "Co cię nie zabije, to cię dobije", gdzie pod pojęciem "czegoś" kryje się oczywiście Persja.

W momencie podbicia Egiptu, kalifem był teść Mahometa, Umar ibn al-Chattab, który rządził Egiptem poprzez namiestnika. Kościół koptyjski był wyzyskiwany przez muzułmanów, ponieważ w państwie arabskim każdy, kto wyznawał wiarę inną, niż islam, miał obowiązek płacenia daniny. Poza tym, chrześcijanie byli dobrze traktowani. Zdarzało się buntować skrajnym chrześcijanom, wówczas byli oni brutalnie tłumieni.

Jeżeli jednak czytasz to oczekując jakiejś krwawej religijnej wojny domowej, w której wygrali muzułmanie ostatecznie zmuszając Koptów do nawrócenia się na islam, rozczarujesz się. Po raz kolejny Egipcjanie nawrócili się na nową religię dobrowolnie, przez ogólną opłacalność (zwolnienie ze wspomnianej daniny i możliwość objęcia wysokiego stanowiska) oraz wiele cech wspólnych z ich dotychczasową wiarą, stąd też nie mieli oni z tym żadnego problemu. Masowe nawracanie się Koptów na islam rozpoczęło się w połowie VIII wieku. Zgodnie z ówczesnym prawem, dzieci z małżeństwa muzułmańsko-chrześcijańskiego były muzułmańskie, co dodatkowo przyspieszyło islamizację kraju.

Jeżeli chodzi o zastąpienie języka koptyjskiego językiem arabskim jako językiem używanym codziennie przez Egipcjan, doszło do tego przede wszystkim przez osiedlanie się Arabów w Egipcie oraz wprowadzenie arabskiego jako jedynego języka w administracji. Dlatego Egipcjanie nawróceni na islam i zajmujący wysokie stanowiska musieli znać ten język. Z czasem do języka koptyjskiego zaczęły napływać naleciałości z arabskiego. Podobnie było z mową arabską, którą posługiwali się Egipcjanie. Z czasem język arabski stał się po prostu popularny, a w niektórych rodzinach aż do XIX wieku kultywowano tradycję nauczania języka koptyjskiego - w ten sposób datuje się także wymarcie tego języka w mowie.

W ten oto sposób kościół koptyjski został zastąpiony przez islam, a język koptyjski przez arabski. Jednak wspomniałem na początku, że prześledzę historię Egiptu do współczesności, dlatego przejdźmy do roku 868, kiedy władzę w kraju przejęli Tulunidzi, zrzucając bezpośrednią władzę kalifatu.

Emirowie tuluńscy panowali do 905 roku, co oznacza, że masowe nawracanie się Koptów na islam miało miejsce za ich panowania. Po nich przez 30 lat ponownie zapanowali kalifowie arabscy, tym razem z dynastii Abbasydów, a zaraz po nich - Ichszydydzi, co oznaczało powrót niezależności od kalifatu. To właśnie oni panowali w Egipcie, w czasie kiedy powstawało państwo polskie Mieszka I.

Od 969 roku przez okres aż 202 lat Egiptem rządzili Fatymidzi, czyli dynastia rządząca krajami północnej Afryki. Właśnie na ich panowanie przypada początek wielkiego zaniku języka koptyjskiego.

Ci konkretni pracowali wcześniej dla Ajjubidów, jednak obalili ich władzę w państwie. Ich państwo swego czasu konkurowało o wpływy regionalne z państwem Turków Osmańskich. Pozycja państwa na arenie międzynarodowej zaczęła jednak słabnąć. Kraj był zagrożony nie tylko przez Turków, ale także przez Persów na wschodzie oraz Portugalczyków, którzy kontrolowali morskie szlaki handlowe do Indii. To oraz problemy wewnętrzne doprowadziły ostatecznie do podboju przez Imperium Osmańskie w 1517 roku.

Pomimo przejęcia władzy przez Imperium Osmańskie, mamelucy nadal utrzymali wysoką pozycję w Egipcie, a niekiedy ich przedstawiciele zostawali namiestnikami sułtana. Kluczowy dla Egiptu okazał się rok 1775, kiedy zmarł Zahir al-Umar - namiestnik Palestyny, a także sytuacja Turcji na arenie międzynarodowej. Prowadzili wtedy wojnę z Rosją, a reakcja na miażdżące sukcesy militarne cara w Polsce oraz przewaga technologiczna Rosjan znacząco osłabiła sułtanat. Egipcjanie postanowili to wykorzystać i wszcząć rebelię. Mamelucy odzyskali panowanie nad Egiptem, choć nie na długo.

Po wycofaniu wojsk Napoleona władzę w Egipcie ponownie przejęli Turcy Osmańscy, którzy ustanowili w 1805 roku Wicekrólestwo Egiptu (zwane też Kedywatem Egiptu) zależne od imperium. De facto Egipt pozostał pod władzą turecką do 1882 roku. W tym czasie wykopany został przez francuskiego inżyniera Ferdinanda de Lessepsa Kanał Sueski, co miało miejsce w latach 1859-69. W 1882 roku Egipt znalazł się pod okupacją Brytyjczyków, choć zgodnie z ówczesnym prawem międzynarodowym nadal należał do Turcji. A brytyjskie wojska znalazły się tam na życzenie ówczesnego kedywa (wicekróla) Egiptu, aby pomogły w stłumieniu powstania Urabiego Paszy. Jednak nawet po jego stłumieniu tam pozostały, przez co Egipt stał się de facto brytyjskim protektoratem.

Oficjalne narzucenie Egiptowi statusu brytyjskiego protektoratu nastąpiło wraz z przystąpieniem Imperium Osmańskiego do I wojny światowej po stronie państw centralnych w 1914 roku. Dotychczasowy kedyw był wierny rządom tureckim, stąd też został od odsunięty od władzy, a jego miejsce zajął zwolennik brytyjskiego zwierzchnictwa, któremu nadano tytuł sułtana Egiptu i króla Sudanu. Terytorium tego tworu miało granice zbliżone do granic współczesnego Egiptu, choć w 1922 roku po tym, jak Egipt oficjalnie ogłosił niepodległość od Wielkiej Brytanii, zajmował on także tereny współczesnego Sudanu i Sudanu Południowego.

Niepodległy Egipt stał się demokratycznym królestwem, choć nadal pozostawał w brytyjskiej strefie wpływów. Władza ustawodawcza była wybierana poprzez wybory parlamentarne, a władza królewska była dziedziczona. Sama II wojna światowa nie wpłynęła znacząco na sytuację wewnętrzną Egiptu.

Po wojnie w Egipcie panowały antyrządowe nastroje i niechęć wobec ówczesnego króla Faruka I. Stało się popularne Stowarzyszenie Braci Muzułmańskich, które wyznawało poglądy antykolonialne, antykrólewskie i antysemickie. Członkowie bractwa byli masowo aresztowani przez władze za ataki, w tym morderstwo Mahmuda Fahni an-Nukrasziego, ówczesnego premiera. W opozycji do SBM powstał ruch Wolnych Oficerów, który wszczął rewolucję w 1952 roku.

Rewolucja zakończyła się sukcesem, a jej członkowie wprowadzili reformy w kraju, w tym ograniczenie wpływów ziemiańskich na rzecz chłopów. Oprócz tego, represjonowani byli komuniści, jak również Bracia Muzułmańscy. Nowy rząd doprowadził również do dominacji Egiptu nad pozostałymi krajami arabskimi oraz nawiązał bliskie stosunki ze Związkiem Sowieckim.

Od 1953 roku Egipt oficjalnie jest republiką, a represje wobec przeciwników politycznych zostały złagodzone. O fotel prezydencki rywalizowali ze sobą wówczas Gamal Abdel Naser oraz Muhammad Nadżib, który został pierwszym prezydentem kraju. Zrezygnował jednak w 1954 roku, a prezydentem stał się Naser, który zainicjował pomysł utworzenia Zjednoczonej Republiki Arabskiej. Utworzona ona została w 1958 roku z połączenia Egiptu oraz Syrii, jednak ta druga wystąpiła z unii 3 lata później. Kraj oficjalnie istniał do 1971 roku. Od tego roku istnieje oficjalnie obecne państwo egipskie, nazywane Arabską Republiką Egiptu.

Najciekawszym moim zdaniem wydarzeniem z tego okresu jest wojna sześciodniowa z Izraelem, podczas której kraj ten zajął w przeciągu 3 dni cały półwysep Synaj przez atak na Egipt z zaskoczenia.

W maju 2010 roku Egipt został odwiedzony przeze mnie jako pierwszy kraj poza Polską. Miałem wówczas 6 lat.

Na dzień dzisiejszy prezydentem Egiptu jest Abd al-Fattah as-Sisi, który sprawuje ten urząd nieprzerwalnie od 8 czerwca 2014 roku, czyli na dzień publikacji tego bloga niemal 9,5 roku. Moim zdaniem, współczesny Egipt jest najpotężniejszy od czasów Sułtanatu Mameluków, zarówno gospodarczo, militarnie, jak również na arenie międzynarodowej.

¹ - określenia "szach" zaczęto stosować dopiero w okresie Safawidów, na początku XVI wieku n.e., wcześniej władcy Persji mieli różne tytuły - król, sułtan, itd.

² - Teoantrop to istota posiadająca dwie natury - boską i ludzką. Według Koptów, Jezus miał jedną naturę bosko-ludzką.